Mấy chục năm sau, tôi đi chữa bệnh ở Berlin (CHDC Đức), tình cờ trong giá sách của phòng bệnh, tôi gặp lại cuốn Những điều nghĩ suy (Pensée, 1670) tiếng Pháp của Pascal. Rỗi rãi, tôi có ngày giờ đọc toàn tập và ngẫm ngợi, hiểu thêm ít nhiều về Pascal. Ít nhiều thôi, vì đến như triết nhân lỗi lạc Bergson, giải thưởng Nobel văn chương năm 1982, còn phải nói là “Những máy đo lường của chúng ta quá ngắn để ước lượng được chiều sâu tư duy của Pascal”. Pascal và Descartes đã đề ra hai hình thức tư duy mà trí thức đương đại luôn san sớt.
triết nhân Pascal (1623-1662).
Hai cực tư tưởng của Pháp và có thể của con người nói chung: Descartes tìm ra một “phương pháp luận” lý tính. Đối trọng là Pascal, triết nhân đạo thần bí, dựa vào tâm linh mà thông cảm với cái siêu nhiên.
Bergson đánh giá hình thức tư duy của Pascal sâu đậm hơn. Trong hoàn cảnh điên đảo ở mọi lĩnh vực, kỹ trị, sự đối chọi khoa học, đạo đức, sự khủng hoảng của văn minh phương Tây, ta mới thấy rõ chiều sâu của Pascal: chẳng những văn học thu hút mà tư duy sắc bén, băn khoăn siêu hình về số phận con người trước vũ trụ và cái chết. Ông được coi là ông cha của chủ nghĩa hiện sinh, trước cả triết nhân Đan Mạch Kierkegaard (đầu thế kỷ 19).
Blaise Pascal sinh ra trong một gia đình chức sắc khá giả. tuổi xanh, ông đã nổi danh là một thần đồng khoa học, 12 tuổi đã tự tìm ra 32 tiền đề toán học của Euclide, 16 tuổi đã đưa ra định lý mới về hình chóp, 18 tuổi đã chế tác ra chiếc máy tính đầu tiên. Về sau, ông có những phát hiện vật lý về áp suất không khí và chân không. Ông đã giao lưu ở các phòng khách thượng lưu nên hiểu rõ tâm lý tầng lớp. hốt nhiên, năm 31 tuổi, thoát chết trong một tai nạn xe pháo, ông giác ngộ đạo gia tô. Ông theo phái Janssen (Port Royal) chống lại dòng Tên (Jesuites) quá ư chính thống và quá gắn với lý tính cùng thế tục. Ông dùng trứ tác của mình để người không theo đạo thấy cái cao cả của đạo.
Tập Những điều suy nghĩ là một tác phẩm triết học và văn chương bậc thầy. Bên cạnh những vấn đề thần học, trước tác nêu một cách sinh động các vấn đề về phận người (người từ đâu ra, đi đến đâu, con người đối với vũ trụ, vì sao có thiện, ác, cái chết, có hồn không? Rồi ý nghĩa cuộc thế…), những vấn đề mà con đứa ở thời nào, nơi nào cũng phải đặt ra khi tách khỏi miếng cơm, danh lợi và chính trị…
Sau đây là một số suy nghĩ của Pascal:
Cảm tình và ghét bỏ làm thay đổi gương mặt của công lý. Và luật sư được trả tiền hậu hĩ trước khi ra tòa sẽ thấy mình bào chữa đúng hơn biết bao nhiêu.
Nếu muốn người khác nghĩ tốt về mình, thì đừng nói tới những cái tốt của mình.
Hãy cân nhắc cái được và cái mất (hãy tin là có Chúa). Nếu ta được, thì được tốt. Nếu có mất thì cũng chẳng mất gì. Vậy đừng đo đắn, cứ đánh cuộc là có Thượng đế.
Sự im lặng vĩnh cửu của những không gian bất tận kia làm cho tôi khiếp sợ.
Trái tim có những lý lẽ riêng của nó mà lý trí không hề biết.
Cần phải tự biết mình, nếu điều đó không dùng để tìm ra chân lý thì chí ít cũng giúp ta điều chỉnh cuộc sống.
Khi ta bắt gặp một văn phong thiên nhiên, ta vô cùng kinh ngạc và thích thú, vì ta đã đợi một tác giả cơ mà thấy một con người.
Trong tập suy nghĩ , có một số luận điểm nức danh:
Luận điểm Hai vô cực (Les deuxinfinis): con người làm sao mà hiểu được khoa học bằng lý tính và khoa học. Con người bập bềnh giữa hai vô cực. So với kim ô, các tinh tú, vũ trụ, con người chưa được là hạt bụi; óc hình dung không quan niệm nổi cái “vô cực lớn” như thế nào, cũng như cái vô cực nhỏ (con mọt, chân của nó, máu của nó, nguyên tử nhỏ như thế nào...). Ngẫm hai vực thẳm ấy mà khiếp sợ. “Vì, chung cuộc, người là gì trong thiên nhiên? Một hư vô đối với vô cực, một điểm giữa không có gì và cả thảy. Người không tài nào hiểu nổi những đầu nút? Mục đích và nguyên tắc của sự vật ẩn giấu kiên cố trong một sự bí mật chẳng thể khám phá được”.
Luận điểm Cây sậy biết nghĩ (Le roseaupensant): con người là sinh vật khốn cùng về hồn và xác, nhưng lại vĩ đại. “Con người chỉ là một cây sậy, sinh vật yếu nhất trong tự nhiên, nhưng đó là cây sậy biết nghĩ. Vũ trụ không cần huy động toàn lực để bóp chết nó: một tí hơi, một giọt nước cũng đủ giết chết nó. Nhưng ngay cả khi vũ trụ bóp chết nó, con người vẫn cao cả hơn cái giết chết nó, vì nó biết là nó chết, và nó biết cái mà vũ trụ hơn nó, còn vũ trụ thì không biết gì về điều đó”.
Luận điểm Sự đánh cuộc (Le pari): lý tính không thể chứng minh là có Thượng đế, có đời sống bất diệt được hay không. Trong khi lừng chừng nên đánh cuộc là có Thượng đế, có vong linh bạt mạng, vì nếu thua cuộc thì chỉ mất một thế cục thiên hạ ngắn ngủi và khổ sở, nếu được thì được cả Thiên đường vĩnh cửu.
+ Luận điểm tiêu khiển (Divertissement): do thực chất con người luôn luôn đau khổ hoặc buồn chán... Dù đau khổ đến đâu, dù bị tang tóc..., cứ Giải trí lăng loàn là khuây khỏa giây lát. Giải trí để quên nghĩ đến mình, đến cái khốn cùng của thân phận con người, thảy hoạt động của con người đều có ý nghĩa ấy.
Nhà văn hóa Hữu Ngọc
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét